Hậu hiện đại ở Nga - Mikhail Epstein

MIKHAIL EPSTEIN
(ĐÀO TUẤN ẢNH dịch)
Hậu hiện đại ở Nga

Trong các cuộc tranh luận, chủ nghĩa hậu hiện đại được lí giải như một hiện tượng thuần phương Tây, mà, nếu như có liên quan tới các nền văn hoá không phải phương Tây, như Nhật Bản chẳng hạn, thì nó chỉ là kết quả của quá trình tây hoá không tránh khỏi và ngày càng gia tăng ở các nước này. Bài viết của chúng tôi nói về những quy luật phát triển văn hoá ở thế kỉ XX, có thể xem như là những quy luật chung cho cả phương Tây lẫn nước Nga, mặc dù trong thời đại đã qua nước Nga phân liệt với thế giới phương Tây và đối lập với nó. Chính vì tính "cách mạng" của nước Nga trong quan hệ với phương Tây, nên nó đã được liệt vào hệ hình cách mạng chung của thế kỉ XX.

Nửa đầu thế kỉ XX xẩy ra vô số các cuộc cách mạng - "cách mạng xã hội", "cách mạng khoa học", "cách mạng tình dục" -, và những bước ngoặt cách mạng trong các lĩnh vực như vật lí, tâm lí, sinh học, triết học, văn học, nghệ thuật. Tại nước Nga những bước ngoặt đó diễn ra trên các phạm vi khác với phương Tây, song bản thân mô hình cách mạng của sự phát triển đã gắn hai thế giới lại và cho phép giải thích tại sao ở nửa sau thế kỉ XX lại có được sự tương đồng loại hình giữa chủ nghĩa hậu hiện đại phương Tây và nền văn hoá Nga hiện đại vốn cũng đang phát triển dưới dấu hiệu "hậu" (post) - hậu Xô Viết, hậu không tưởng.

Tính cách mạng - hiển nhiên đó là hiện tượng của chủ nghĩa hiện đại, hiểu theo nghĩa rộng của từ, - có thể xác định như sự tìm kiếm một thực tại thuần túy, cao cả và xác thực, một thực tại đứng đằng sau những kí hiệu và những hệ thống văn hoa (1). Có thể coi J. J. Rousseau là thủy tổ của chủ nghĩa hiện đại với sự phê phán nền văn minh đương đại và sự khám phá ra tồn tại "khởi nguyên", chưa bị "tha hoá" của tự nhiên. Chủ nghĩa Marx, chủ thuyết Nietzsche và học thuyết Freud - những phong trào hiện đại chủ nghĩa -, phê phán ảo tưởng ý thức hệ tư tưởng và tìm kiếm một thực tại "thuần khiết" trong sự tự phát triển của vật chất và sản xuất vật chất, trong bản năng sống và ý chí vươn tới quyền lực, bản năng tính dục và trong quyền năng của vô thức. Trong ý nghĩa này nhà hiện đại chủ nghĩa chính là J. Joyce, người đã khám phá ra "dòng ý thức" liên tục và những "nguyên mẫu huyền thoại" đằng sau những hình thức ước lệ của "cá nhân hiện đại"; Kazimir Malevich người xoá bỏ tính đa dạng, phong phú của màu sắc trong thế giới hiện tồn để thể hiện cơ sở hình học của nó - "hình vuông đen"; Velimir Khlebnikov, người khẳng định thực tiễn thuần khiết bằng thứ ngôn từ "vòng vèo", "khó hiểu", kiểu lảm nhảm lên đồng "bobêobi peli gupư", bằng ngôn ngữ tượng trưng ước lệ.

Nhìn chung, chủ nghĩa hiện đại có thể xem như cuộc cách mạng nhằm xoá bỏ ước lệ văn hoá và tính tương đối của các kí hiệu và khẳng định thực tại đứng đằng sau nó, một thực tại thuần túy, đúng đắn: "vật chất" và "kinh tế" trong chủ nghĩa Marx, "cuộc sống" trong chủ thuyết Nietszche, "tính dục" và "vô thức" trong học thuyết Freud, "hứng khởi sáng tạo" của Bergson, "dòng ý thức" của J. Joyce và W. James, "hiện sinh" trong chủ nghĩa hiện sinh, v. v...