Thảo luận Ý nghĩa của Liêu Trai Chí Dị ?

Bồ Tùng Linh người tỉnh Sơn Đông, Trung Quốc, sinh năm Sùng Chính thứ 13 (1640) vào cuối đời Minh. Lúc nhà Thanh cướp ngôi nhà Minh thì ông vừa được 7 tuổi. Ông mất năm 1715, dưới đời vua Khang Hi nhà Thanh, thọ 76 tuổi.

Bồ tiên sinh tự là Lưu Tiên (留仙) lại có tự là Kiếm Thần (剑臣), biệt hiệu Liễu Tuyền cư sĩ (柳泉居士), tự xưng là Di Sử thị (异史氏), người đời vẫn gọi là Liêu Trai tiên sinh (聊斋先生).

Ông là thầy giáo nghèo ở làng quê, học giỏi, 18 tuổi đã đỗ đầu huyện, phủ, tỉnh trong khoa thi Đồng tử, được bổ Bác sĩ đệ tử viên (Chức danh ban cho người học giỏi, được vào học ở Thái học) nhưng sau đó thi mãi không đỗ đạt gì, đến năm 71 tuổi mới đỗ Cống sinh và chỉ 4 năm sau thì mất. Lúc sinh thời, ông dành hầu hết thời gian trong việc dạy học tư, và sưu tầm những câu chuyện mà sau này được viết trong tác phẩm Liêu trai chí dị, bao gồm 12 quyển chia làm 431 truyện chính và 17 truyện phụ.

Xã hội phong kiến thời Mãn Thanh đầy rẫy những tệ nạn, những thói tục vô lý, đầy rẫy những tên dốt nát, gian ác nhưng lại đỗ đạt và được cất nhắc làm quan khiến Bồ Tùng Linh chán nản. Thực tế cuộc sống ấy được tác giả cách điệu thành những câu chuyện ma quái, đưa vào Liêu trai chí dị.

Trong 2 từ "Liêu trai" thì "trai" là chính từ, còn "liêu" là bổ túc từ. Từ "trai" có rất nhiều nghĩa nhưng nghĩa "phòng học", "phòng đọc sách", là được nhiều người đồng tình nhất. "Liêu" có nghĩa là "sơ sài", "tạm bợ" . Vậy Liêu trai chí dị là sách ghi những chuyện quái lạ, viết ở phòng học sơ sài, tạm bợ. Thật ra trước đó Liêu trai chí dị có tên là "Quỷ hồ truyện" (鬼狐傳). Nhưng có lời đồn rằng trong những lần ông đi thi Hương, quỷ và hồ ly cứ quanh quẩn ngoài lều khiến ông sợ hãi nên đổi tên thành Liêu trai chí dị.

Sau khi Bồ Tùng Linh mất, vì nhà nghèo, không có ai chủ trì, Liêu trai chí dị vẫn không thể ấn hành; mãi hơn 50 năm sau (năm Càn Long thứ 31; 1766) mới được khắc in và chỉ sau một thời gian, các bản dịch Liêu trai chí dị đã xuất hiện ở hơn 20 nước. Đến nay tác phẩm được chuyển thể sang các loại nghệ thuật khác như: hí kịch, điện ảnh, phim truyền hình, …

Ở nước ta, từ năm 1901 trên báo Nông Cổ Mín Đàm, Liêu trai chí dị đã được dịch và đăng nhiều kỳ. Sau đó các dịch giả như Tản Đà, Đào Trinh Nhất, Nguyễn Huệ Chi, Cao Xuân Huy, Nguyễn Văn Huyền, Hiếu Chân Nguyễn Hoạt, Vọng Chi Nguyễn Chí Viễn, Phạm Tú Châu, Đỗ Ngọc Toại, Nguyễn Đức Lân, Trần Thị Băng Thanh, Đàm Quang Hưng, ... dịch lại, in thành sách.

Hầu như trong mọi bản in chữ Hán hoặc bản dịch bộ sách này, bao giờ cũng được in kèm với một bài giới thiệu ở đầu sách. Đó là bài đề từ ngắn của Vương Ngư Dương, một người bạn đồng hương của Bồ tiên sinh.

Bài thơ đề từ ấy như sau:

Liêu trai đề từ

Cô vọng ngôn chi cô thính chi,
Đậu bằng qua giá vũ như ti.
Liệu ưng yếm tác nhân gian ngữ,
Ái thính thu phần quỷ xuớng thi.

Tạm dịch nghĩa:

Nói lời lảm nhảm (mà vui), nghe lời lảm nhảm (mà vui)
Mưa (đêm) dệt như màn mưa tơ trên giàn đậu giá dưa
Giọng đời đã chán ngấy không muốn nhắc tới nữa
Chỉ thích nghe quỷ dưới mộ mùa thu ngâm thơ.

Bài đề từ vỏn vẹn chỉ có 28 chữ (thất ngôn tứ tuyệt), nhưng có thể nói rằng bài thơ đã làm giá trị của Liêu trai chí dị tăng thêm rất nhiều, số người thích thú không phải là ít (nhiều người nhầm lẫn cho rằng đó là thơ của Bồ tiên sinh).

Một số thi sĩ nước ta đã lấy cảm hứng từ bài đề từ này để sáng tác như Vũ Hoàng Chương (bài Tình liêu trai), Đông Hồ (bài Đêm lại liêu trai), Đinh Hùng, …

Bài thơ đề quá hay khiến hơn trăm năm nay ở nước ta đã có nhiều bản dịch quốc ngữ, trong đó có lẽ bản dịch của Tản Đà được nhiều người biết đến:

Nói láo mà chơi, nghe láo chơi
Giàn dưa lún phún hạt mưa rơi
Chuyện đời chán hẳn, không thèm nhắc
Thơ thẩn nghe ma đọc mấy lời.

 

Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dư; Truyền kỳ tân phả của Đoàn Thị Điểm; Chùa Đàn của Nguyễn Tuân... đều thuộc thể loại này hết.

 

Mình giới thiệu lời bình của Tản Đà về bộ Liêu trai chí dị của Bồ Tùng Linh

Đêm thu dưới trăng, một mình ngồi nghĩ ngợi.

Nghĩ rằng: Hằng Nga Quảng Hàng liệu khó có thể là có, mà tự mình không muốn bảo là không; lại cả như Khiên Ngưu, Chức Nữ, Ngân Hà, có lẽ cũng là không, mà thế gian vẫn cứ nói là có, cứ chi là có là không; không hay có, ở tự lòng vậy.

Bộ Liêu Trai nguyên Hán văn của ông Bồ Tùng Linh soạn ra, tất cả 448 truyện; tự đời Khang Hy nhà Thanh đến nay, kể có 260 năm. Hiện nay, các bản có chú giải, đồ họa điểm xuyết, tranh in ra để lưu hành. Vậy tất có lý thú như sao, cho nên mới được người đời mến chuộng thế.

Tôi từ tuổi trẻ thôi sự học khoa cử, trong lúc vô liêu thường hay xem Liêu Trai, chỉ thấy chuyện vui mà vẫn hay, đủ là một tập sách tiêu khiển có giá trị. Mới đây, dịch bộ sách đó, nhân xem lại và nhận kỹ, thấy có hứng vị hơn xưa, thấy rằng:

Bộ Liêu Trai của Tàu, cùng với quyển Truyện Kiều của ta tuy văn xuôi, văn vần khác nhau mà cái tài học của tác giả, cái giá trị của văn chương thực giống nhau lắm. Hai tác giả cùng bậc học rộng, mà văn có đại tài. Cụ Nguyễn Du viết quyển Kiều, bao nhiêu câu lục bát, mà không câu nào phảng phất với câu nào. Ông Bồ Tùng Linh viết Liêu Trai, hay bao nhiêu chuyện dài, ngắn, mà không chuyện nào phảng phất với chuyện nào, điển tích dẫn dùng, lời lẽ gọt chuốt, đều hoành bác mà tinh công. Cho nên đều được người đời mến chuộng về lâu dài, là một lẽ xứng đáng. Tác giả Liêu Trai là người ở Trung Quốc; sinh vào đời Mãn Thanh, chắc chắn có chỗ u phẫn mà mượn tập truyện đó để khiển hoài; cũng như cụ Nguyễn Du ta là cố thần nhà Lê, mà bùi ngùi vì thân thế xuất xứ vậy.

Riêng nói về bộ Liêu Trai này, chuyện hồ quỷ chiếm quá nửa, minh bạch là câu chuyện bịa đặt, mà cái hay cứ hay. Cái hay của Liêu Trai, như nghìn vạn cảnh trạng ở nhân gian đều thu vào phiến ảnh rất nhỏ bé, mà cảnh nào tình ấy, nhận cho kỹ, sẽ thấy được rõ ràng. Lật những ý tưởng quang minh chính đại, những kiến thức khoáng đạt cao siêu, đều tùy thế truyện, mượn mồm người mà phát ra ngôn luận, đặt làm văn chương. Cho nên cái hay không chỉ là đáng yêu, mà phần đáng trọng rất không ít. Cho nên không thể coi như một bộ tiểu thuyết tầm thường, mà cũng không phải như Chức Nữ, Hằng Nga, chỉ thanh tú mà không có thiết đến nhân thế. Ấy là cái giá trị xác thực của Liêu Trai…

Hà Đông Năm Mậu Dần

Sau tiết Trung Thu một ngày

Tản Đà - Nguyễn Khắc Hiếu

 

Dạ vâng, sách giáo khoa cũng viết sai về việc này.

Nếu theo bản Tân biên Truyền kỳ mạn lục tăng bổ giải âm tập chú, in năm 1763 thì tên tác giả là 阮 璵 NGUYỄN DƯ. Chữ 璵 viết với bộ 玉 (ngọc) do chữ 璵 璠 DƯ PHAN là tên một thứ ngọc quí.

Cũng có sách viết là 阮 嶼 thì chữ 嶼 viết với bộ 山 (sơn) lại có mấy cách đọc khác như sau:

1. TỰ: Theo Thiều Chửu trong quyển Hán - Việt tự điển, Lạc Thiện trong Hoa - Việt thông dụng tự điển (Sài Gòn - 1972) và Nguyễn Quốc Hùng trong Hán - Việt tân từ điển (Sài Gòn - 1975).

2. DỮ: Theo Đào Duy Anh trong quyển Hán - Việt từ điển (Huế - 1931). Nguyễn Quốc Hùng trong quyển Hán - Việt tân từ điển còn ghi thêm hai âm DƯ và DỮ. Như vậy, chữ 嶼 có thể đọc là TỰ, DỮ và DƯ.

Nếu đọc là DỮ thì theo âm Nôm lại có nghĩa là dữ tợn, độc ác chắc không ai lại chọn chữ ấy để đặt tên cho con mình. Theo chúng tôi thì, dù viết 璵 hay 嶼 thì hai chữ ấy đều đọc là DƯ được cả nhưng chữ 嶼 DƯ (còn đọc là TỰ hoặc DỮ) với nghĩa là hòn đảo nhỏ không cao đẹp bằng chữ 璵 DƯ là hòn ngọc quí.

Trong quyển Việt Nam văn học sử yếu của Dương Quảng Hàm (bản in lần thứ nhất năm 1944) ở trang 290, dòng 12 đã in sai là NGUYỄN DỮ nhưng ở cuối sách soạn giả đã đính chính là NGUYỄN DƯ. Vì không biết đến bản đính chính này nên các lần tái bản sau, kể cả những lần mới tái bản gần đây cũng vẫn cứ in sai là NGUYỄN DỮ. Sự sai lầm do đó càng ngày càng phổ biến rộng hơn và đã trở thành quen miệng.

 

Xưa giờ cứ dùng Liêu trai như kinh dị, ma quái, quái lạ.

Ví dụ: Sao chuyện này nghe liêu trai dữ vậy.

 

Cái này giống như người Việt ta gọi xe máy là xe Honda, từ một danh từ riêng thành một danh từ chung luôn.