Tuỳ bút - Biên khảo G Lịch sử chữ Quốc ngữ 1620 - 1659. Đỗ Quang Chính, SJ.

[...]


Tài liệu của Đắc Lộ viết năm 1636


Cũng may chúng tôi khám phá được một tài liệu viết tay rất dài của Đắc Lộ, tức bản thảo cuốn sách Tunchinensis Historiae libri duo mà phần lớn đã được Đắc Lộ soạn vào năm 1636. Chính bản viết tay quý giá này còn lưu trữ tại Văn khố Dòng Tên ở La Mã [114], sẽ giúp chúng ta hiểu rõ hơn trình độ chữ quốc ngữ của Đắc Lộ.

Chúng ta biết rằng, sau khi Đắc Lộ bị trục xuất khỏi Đàng Ngoài, ông được chỉ định dạy Thần học tại Học viện “Madre de Deus” ở Áo Môn trong 10 năm trời (1630-1640). Đắc Lộ tự coi như mình bị cầm chân trong 10 năm đó, vì ông muốn trở lại Đàng Ngoài hoạt động truyền giáo như trước, hay ít ra cũng được trở lại Đàng Trong để sống với người Việt Nam. Thật ra nếu Bề trên muốn, thì ông vẫn có thể trở lại Đàng Ngoài được, dầu ông đã bị Chúa Trịnh Tráng trục xuất. Bởi vì nhà cầm quyền Đàng Ngoài chưa có ác cảm với ông nhiều, còn đối với tôn giáo mới là Công giáo, họ cũng không cấm hoàn toàn. Chính vì thế mà vào tháng 3-1631, bốn Linh mục Dòng Tên là Gaspar d’Amaral, André Palmeữo, Antonio de Fontes và Antonio F. Cardim từ Áo Môn đến Thăng Long đã được Chúa Trịnh Tráng tiếp nhận, và ông cho phép hai Linh mục Gaspar d’ Amaral, Antonio F. Cardim được phép ở lại Thăng Long; tới năm 1632, lại có thêm ba L.m. Dòng tên khác đến Đàng Ngoài: Raymond de Govea (Tây Ban Nha) và hai người Ý là Bemardin Reggio, Jérôme Mayorica. Vậy nếu Đắc Lộ có trở lại Đàng Ngoài, thì nhà cầm quyền xứ này cũng có thể chấp nhận, ít nhất là trong một thời gian ngắn. Hồi ấy Chúa Trịnh Tráng tiếp nhận các nhà truyền giáo từ Áo Môn tới, không phải vì ông mộ mến đạo Công giáo, nhưng vì thương mại: các giáo sĩ Tây phương có mặt ở Đàng Ngoài làm cho các thương gia Bồ Đào hay lui tới xứ này, nhờ đó Chúa Trịnh Tráng có thể mở ngoại thương với Áo Môn dễ dàng hơn.

Sỏ dĩ Đắc Lộ phải vắng mặt ở Việt Nam từ 1630- 1640 là vì một số tu sĩ ở Áo Môn không đồng ý với ông về ít nhiều thích nghi của ông tại Việt Nam, ví dụ: vấn đề từ ngữ Ki tô giáo, như từ ngữ Đức Chúa Trời Đất, vấn đề lập “Dòng tu”, Thầy giảng, việc thích nghi tập tục Việt Nam vào phụng vụ v.v... Dầu không hy vọng được trở lại Đàng Ngoài hoạt động, nhưng nhà truyền giáo của chúng ta vẫn luôn luôn muốn hiến đời sống mình cho Giáo hội Đàng Ngoài. Để tỏ lòng tha thiết với xứ này. Đắc Lộ đã soạn một tập lịch sử chính trị, xã hội và Công giáo Đàng Ngoài. Cuốn sách quý giá này được xuất bản tại La Mã năm 1650 và tại Lyon năm 1651, 1652, bằng ba thứ chữ: Ý, Pháp, La tinh. Như thế là bản thảo đầu tiên bằng La văn lại được in sau, tức 1652, còn bản Ý văn in đầu tiên năm 1650 và bản Pháp văn do L.m. Herry Albi dịch (có lẽ dịch từ bản thảo La văn) in năm 1651. Cũng nên biết rằng, cứ theo cuốn Ý văn, không thấy đề tên người dịch như vậy có thể hiểu được rằng, bản Ý văn do chính Đắc Lộ dịch ra từ bản La văn, nhưng không rõ ông dịch bản này khi còn ở Áo Môn, hay trong cuộc hành trình về La Mã (cuối năm 1645 đến giữa năm 1649), cũng có thể là sau khi ông đã về tới La Mã [115].

Nhờ có niên hiệu ghi trên bản thảo, chúng ta biết được Đắc Lộ đã soạn tập này vào năm 1636. Nhưng cuối bản thảo còn có mấy chương viết về tình hình truyền giáo ở Đàng Ngoài đến năm 1646; do vậy, có thể hiểu được rằng, sau năm 1636 Đắc Lộ đã viết thêm mấy chương đó và lúc soạn thảo những chương này có lẽ là sau khi tác giả đã về tới La Mã (27-6-1649).

Bản thảo bằng La ngữ gồm 62 tờ, tức 124 trang chữ, trong khổ 14 x 24 cm, mỗi trang trung bình có 43 dòng chữ viết nhỏ li ti. Bản thảo chia làm hai quyển: Quyển I, thuật lại lịch sử tổng quát của Đàng Ngoài về phương diện địa dư, chính trị, hành chính, kinh tế, tiền tệ, thuế má, tôn giáo, văn học, phong tục v.v...; Quyển II, dầy gấp đôi Quyển I, ghi lại lịch sử truyền bá Phúc Âm ở Đàng Ngoài từ 1627- 1646.

Sau đây chúng tôi xin ghi lại những chữ quốc ngữ trong bản thảo của Đắc Lộ. Chúng tôi cũng xin bạn đọc miễn cho khỏi ghi số tờ có chữ quốc ngữ, vì nếu ghi lại hết thì quá dài.


[...]

______

[114] ARSI, JS. 83 et 84, f. 1-62v.

[115] RHODES, Relazione De’filici successi della Santa Fede Predicata da Padri della Compagnia di Giesv nel regno di Tvnchino, alla santita di N.S.PP. Innocenzio decimo. Di Alessandro de Rhodes avignonese, Roma, 1650, in-4°, 326 tr, kèm theo bản đồ Việt Nam kích thước 12,5 x 18cm.

RHODES, Histoịre dv Royavme de Tvnquin, et des grands progrez qve la predication de I’Evangile y a faits en la conuersion des Infidelles. Depuis l’Année 1627 jusques à l'Année 1646. Composée en latin par le R.P. Alexandre de Rhodes, de la Compagnie de Jesvs Et tradvide en françois par le R.P. Henry Albi, de la mesme Compagnie, Lyon, 1651, in-4° 326 tr., kèm theo bản đồ Việt Nam kích thước 12,5 X 18 cm.

RHODES, Tvnchinensis Historiae libri dvo, qvorvm altero status temporalis hujus Regni, altero mirabiles evangelicae praedicationis progressus referuntur. Coeptae per Patres Societatis Jesv, ab Anno 1627. ad Annum 1646, Authore P. Alexandro de Rhodes, Auenionensi, ejusdem Societatis Presbytero; Eorum quae hic narrantur teste oculato, Lyon, 1652, in-4°, Q.I: 89 tr., QII : 200 tr., kèm theo bản đồ Việt Nam kích thước 12,5 X 18 cm.

 

[...]

QUYỂN MỘT

Tình trạng “trần thế” nước Đông Kinh [Đàng Ngoài]
(De statu temporali regni Tungkin), f. lr-21v​

Tung: Đông. Đông Kinh.

kin: kinh. Đông Kinh.

Annam: An Nam.

Ainam: Hải nam. Đảo Hải Nam.

Chúacanh: Chúa Canh. Có lẽ là Chúa Cao, tức là nhà Mạc cai trị vùng Cao Bằng.

Che ce: Kẻ Chợ. Thủ đô Thăng Long.

Chúa bàng: Chúa Bằng. Đắc Lộ dịch chữ bằng có nghĩa là công bằng; nhưng thực ra phải dịch là bình an. Vì tác giả gọi Cháu Trịnh Tùng là Chúa Bằng, tức là Bình an vương. Trịnh Tùng qua đời năm Quí hợi (1623) ngày 20 tháng 6 đời Vĩnh tộ.

Chúa oũ: Chúa Ông. Thời đó dân chúng cũng gọi Trịnh Tráng là Chúa Ông.

Chúa thanh do: Chúa thanh đô. Chúa Thanh đô vương Trịnh Tráng.

uuan: vương.

min: Minh. Sáng sủa, rõ ràng.

bat min: Bất minh. Không rõ ràng, sáng sủa.

Thời kỳ Chúa Trịnh Tráng, hàng năm cứ vào ngày 6 âm lịch, quân lính ở thủ đô phải đọc lời tuyên thệ trung tín với Chúa. Ai đọc rõ ràng, được phê chữ Minh; đọc không rõ, phê Bất minh; đọc rõ vừa phải, phê Thuận.

thuam: Thuận. Người lính tuyên thệ, đọc rõ vừa vừa.

uan: văn. Quan văn.

uu: vũ. Quan vũ, quan võ.

gna ti: Nhà Ti (Ty). Tại mỗi Xứ, có Nhà Ty hay Nha Ty

gna hien: Nhà Hiến. Tại mỗi xứ có Nhà Hiến hay Nha Hiến.

cai phu: Cai Phủ.

cai huyen: Cai Huyện.

gna huyen: Nhà Huyện.

cai xã: Cai Xã. Người đứng đầu một Xã.

Bua: Vua.

den: Đền. Thi Đền, Thi Đình.

sin do: Sinh đồ. Người đi Thi Hương đậu Sinh đồ.

huan com: Hương cống. Người đi Thi Hương đậu Hương cống.

ten si: Tiến sĩ. Người đi thi Hội đậu Tiến sĩ.

tam iau: Tam giáo. Ba tôn giáo lớn ở Đàng Ngoài : Khổng giáo, Phật giáo, Lão giáo.

dau nhu: Đạo Nho. Đạo Khổng hay Khổng giáo.

dau thic: đạo Thích. Đạo Thích Ca hay đạo Phật.

Thicca: Thích Ca.

Thiccả: Thích Ca. Trong bản thảo chỉ có chỗ này (f. 12r) Đắc Lộ viết là Thiccả, còn các chỗ khác ông đều viết là Thicca hoặc Thic ca.

sai: Sãi. Các vị Sãi.

sai ca: Sãi Cả. Vị sư đứng đầu nhiều Sư nhiều chùa.

Lautu: Lão Tử.

Giô: Giỗ. Cúng giỗ, làm giỗ, ăn giỗ.

cu hồn: cô hồn.

ba hôn: ba hồn.

bai via: bẩy vía.

chin via: chín vía. Ngày xưa dân Việt cho rằng, đàn ông có ba hồn bẩy vía; còn đàn bà có ba hồn chín vía. Dịp khánh đản, Chúa Trịnh Tráng tổ chức rước vía long trọng.

dum: Đồng. Ví dụ đặt tên cho một người là Đồng.


[...]

 

[...]

QUYỂN HAI

Đức tin Ky Tô bắt đầu [được truyền bá]
ở nước Đông Kinh và sự tiến triển [của đức tin]
(De Principio ac progressu fidei)
Christianae in Tunchinensi Regno), f. 22r-62v.​

cua bang: Cửa Bạng. Thuộc tỉnh Thanh Hóa. Đắc Lộ và Pedro Marques tới Cửa Bạng ngày 19- 3-1627.

phạt, but: Phật, Bụt.

dang: đàng. Đàng đi, hay đường đi.

Ciũa ou: Chúa Ông. Ở đây tác giả muốn nói là Chúa Nguyễn Hoàng.

Ciũa ban uuan: Chúa Bằng vương. Bình an vương Trịnh Tùng.

Ciũa sai: Chúa Sãi. Chúa Nguyễn Phúc Nguyên.

Ciũa Canh: Chúa Canh. Có lẽ là Chúa Cao cai trị Cao Bằng.

thinh hoa: Thanh Hóa. Tỉnh hay Xứ Thanh Hóa.

thai: thầy.

sai vai: Sãi Vãi.

Che bich: Kẻ Vích. Cửa Vích. Theo bản đồ Việt Nam mà Đắc Lộ cho xuất bản, thì ông viết là Cuabic, một cửa sông ở phía Bắc Thanh Hóa.

Che no: Kẻ Nộ. Trong bản đồ của Đắc Lộ ghi là Van-no, tức Vạn Nộ, có lẽ là chính tính lỵ Thanh Hóa ngày nay.

Ghe an: Nghệ An. Tỉnh Nghệ An.

bochin: Bố Chính. Xứ Bố Chính ỏ phía Nam Nghệ An.

Rum: Rum. Cửa Rum ở Nghệ An.

Kiemthuong: Kiêm Thượng. Chúa Kiêm Thượng Trịnh Tạc, Trịnh Tạc có danh hiệu này đến năm 1652, là năm ồng lấy danh hiệu Tây định Vương.

Phuchen: Phúc Chân. Ngày 11-3-1647, Trịnh Tạc nhận L.m. Dòng Tên người Ý là Félix Morelli làm con nuôi. Từ lúc đó Trịnh Tạc cho F. Morelli một tên mới là Phúc Chân.

cà, ỗ, cả: cà, ca, cả.

tlẽ, tle: trẻ, tre.


Sau khi chúng ta đã trích những chữ quốc ngữ trong bản thảo cuốn “Tunchinensis historiae libri duo” viết tay vào năm 1636, bây giờ chúng ta thử đem so sánh với một số chữ quốc ngữ trong ba cuốn sách in tại La mã, Lyon vào các năm 1650, 1651, 1652. Như thế chúng ta sẽ thấy được có những chữ đã in giống với bản thảo 1636, nhưng cũng không thiếu những chữ đã in khác với bản thảo.


[...]

 

[...]


Tài liệu của Gaspar d’Amaral viết năm 1632


Tài liệu này G. d’Amaral viết bằng chữ Bồ Đào tại Kẽ Chợ (Thăng Long) ngày 31-12-1632, nhan đề “Annua do reino de Annam do anno de 1632, pera o Pe André Palmeiro da Compa de Jesu, Visitador das Provincias de Japam, e China” (Bản tường trình hàng năm về nước Annam năm 1632, gửi cha André Palmeiro, Dòng Tên, Giám sát các Tỉnh Nhật và Trung hoa), Tài liệu này hiện lưu trữ tại Văn khố Dòng Tên ở La Mã [131]. Tài liệu dài 48 tờ rưỡi tức 97 trang giấy, viết trong khổ 13 x 21cm. Từ trang 125r đến 160v viết chữ lớn và thưa, nhưng từ trang 161r đến hết trang 174r, chữ viết nhỏ lại và dầy đặc hơn, mặc dầu cùng trong khổ 13 x 21 cm. Bản tường trình chia ra 7 đề mục lớn, nội dung như sau: 12 trang đầu viết tổng quát về địa dư, chính trị Đàng Ngoài và ghi lại những đặc ân Chúa Trịnh Tráng ban cho các L.m., nhất là ban cho các thương gia Bồ Đào, còn 85 trang tiếp theo viết về tình hình giáo đoàn thủ đô và các Xứ.

Bản tài liệu mà chúng tôi có trong tay không phải hoàn toàn do G. d’ Amaral viết, cũng không phải là chính bản gốc gửi cho L.m. André Palmeiro. Nhưng đây là bản đã được Amaral nhờ người khác sao lại bản gốc do chính tay ông viết, để gửi cho L.m. Antonio d’Amaral [132] ở Bồ Đào Nha. Tuy nhiên, bản văn này có đầy đủ giá trị của nó và coi như chính Amaral đã sao lại. Bởi vì ông đã ký tên vào bản sao chép này; hơn nữa, chính ông đã dùng bút sửa lại bên lề trang giấy những chữ mà người sao chép không làm đúng, đặc biệt là Amaral còn cẩn thận sửa lại nhiều chữ quốc ngữ, ví dụ: triết, bên bồ đề, sãy, chuá bàng, bút, iền, Chuá cã, chai, cữa đáy, bà đạu, Vĩnh cang [133], v.v... Hầu hết trang nào Amaral cũng sửa lại mấy chữ. Như thế chứng tỏ tác giả đã đọc kỹ lưỡng bản sao vì muốn cho nó phải đúng ý ông. Vậy, chúng ta phải coi bản này như chính G. d’ Amaral viết. Tiện đây cũng nên biết rằng, hiện nay trong Biblioteca da Ajuda ở thủ đô Bồ Đào Nha cũng có một bản sao của tài liệu trên. Bản này được chép xong tại Áo Môn ngày 8-12-1745 do Trợ sĩ Dòng Tên João Alvares. Chúng tôi đã có dịp so sánh bản chép này với bản chúng tôi trình bày đây, và biết được J. Alvares đã sao chép khá đúng, kể cả những chữ quốc ngữ [134].


[...]

______

[131] ARSI, JS. 85, f. 125r-174r

[132] Có lẽ Antonio d’Amaral cùng họ hàng với Gaspar d’Amaral.

[133] ARSI, JS.85, f. 130r, 136r, 137v, 139r, 140rv, 142v, 152, 154v, 159r, 169v, 173r.

[134] Biblioteca da Ajuda, Jesuitas na Asia, Códice 49,V,31, f. 215-163V.

 

[...]


Bây giờ chúng tôi xin ghi lại những chữ quốc ngữ trong tài liệu viết tay của Amaral năm 1632. Chúng tôi cũng xin độc giả miễn cho khỏi chú thích số trang có chữ quốc ngữ. Sau đây là những chữ quốc ngữ theo thứ tự trước sau của bản tường trình.

Về trần thế của nước [Đàng Ngoài]​

(Do Temporal do Reyno), f. 125r-.128v​

Tum Kim: Đông Kinh. “Xứ An nam mà người Bồ Đào Nha gọi là Tun Kim” (Reino de Anam a que os Portugueses chamo Tum Kim).

đàng tlaõ, đàng ngoày, đàng tlên: Đàng Trong. Đàng Ngoài, Đàng Trên. Nước này chia làm 3 phần “thứ nhất bắt đầu từ phía Nam, gọi là Đàng Trong, có nghĩa là đường ở phía trong; thứ nhì, Đàng Ngoài, có nghĩa là đường ở ngoài; thứ ba, Đàng trên, có nghĩa là đường ở trên” (à I0, comegando do Sul, chamão, đàng tlaõ, que quer dizer, caminho de dentro; à 20, đàng ngoày, que quer dizer, caminho de fora; à 30, đàng tlên que quer dizer, caminho de cima). Đàng trên tức là vùng Cao Bằng do nhà Mạc cai trị.

oũ nghè: Ông Nghè.

nhà thượng đày: Nhà thượng đài. Cơ quan cao cấp ỏ Phủ liêu.

nhà ti, nhà hién: Nhà Ti, Nhà Hiến.

nhà phũ: Nhà Phủ. Tại mỗi Xứ có nhiều Phủ.

nhà huyẹn: Nhà Huyện, mỗi Phủ gồm một số Huyện.

oũ Khỏũ: Ông Khổng. Đức Khổng Tử.

Đức laõ: Đức long. Niên hiệu Đức long (1629-1634).

Vĩnh tộ: Vĩnh tộ. Niên hiệu Vĩnh tộ (1620-1628).

Bua: Vua.

tế kì đạo: tế Kì đạo. Lễ tế này nhằm ngày 26 tháng 2 âm lịch.

đức vương: Đức Vương. Người bình dân thời đó cũng gọi Chúa Trịnh Tráng là Đức Vương.

chuá oũ: Chúa Ông. Trịnh Tráng cũng được người ta gọi là Chúa Ông, để phân biệt với các Chúa khác.

chuá tũ, chúa dũ, chuá quành: Chúa Tung, Chúa Dũng, Chúa Quỳnh. Đây là ba anh em của Chúa Trịnh Tráng, vì có công cũng được gọi là Chúa. Năm 1632 Trịnh Tráng phong cho ba người đó như sau: Tung quận công Trịnh Vân làm Tung nhạc công, Dũng quận công Trinh Khải làm Dũng lễ công, Quỳnh quận công Trịnh Lệ làm Quỳnh nham công [135].

Chuá cả: Chúa Cả. Tước hiệu này dành cho Trịnh Tạc, người sẽ kế vị Trịnh Tráng. Chúa Cả có nghĩa là lớn hơn, sánh với ba Chúa Tung, Dũng và Quỳnh. Theo Amaral, lúc đó chỉ có Trịnh Tráng và Trịnh Tạc cầm quyền thực sự, còn ba Chúa kia chỉ có chức Chúa danh dự. Lúc đó Đàng Ngoài có 5 Chúa (ha ao presente no Reyno cinco Chúa, os dous, Pay e filho, tem o podergos, os tres, saõ so titularey).


[...]

______

[135] Coi Đại Việt Sử ký Toàn thư, tập IV, Hà Nội, 1968, tr. 259.

 

[...]

Những ân huệ Vua ban cho các Linh mục
và nhất là người Bồ Đào Nha
(Dos fauores que el Rey fez aos Pes e mais Portugueses),
f. 128v-130v.​

thanh đô vương: Thanh đô vương.

chuá triết: Chúa Triết. Năm 1624, “truy phong Bình An vương làm Cung hòa khoan chính triết vương” [136]. Từ đó người ta cũng gọi Bình An vương Trịnh Tùng là Chúa Triết.


[...]

______

[136] Ibid. tr. 251.

 

[...

Giáo đoàn Đàng Ngoài ở Kẻ Chợ
(Da Xpãnde de đàng ngoằy e Kẻ Chợ), f. 131r-146v​

Kẻ Chợ: Kẻ Chợ. Thủ đô Thăng Long.

yêu nhău: yêu nhau. Nhiều lương dân Việt Nam lúc đó gọi đạo Công giáo là “đạo yêu nhau” (ley de se amar).

oũ phô mã liêu: Ông Phò mã Liêu, ông là con rể Trịnh Tráng.

đàng ngoằy: Đàng Ngoài.

quãng: Quảng. Thày giảng Thanh Diêu (Tadeo) Quảng.

tàm đàng: Tam Đàng (?). xã Tam Đàng ở Xứ Tầy.

bên đoũ đa: bên Đống Đa.

tày: Tầy. Bà Tầy có Thánh hiệu là An Na.

lằng bôũ bàu: làng Bông Bầu (?).

cô bệt: Cô Bệt một lương dân ở làng Bông Bầu.

tri yếu: Tri Yếu. Nhà thờ Tri Yếu.

kễ hằü: Kẻ Hầu. Ở An Dương huyện.

ăn dương huyẹn: An Dương huyện.

coũ thằn: Công Thành. Thày giảng Lu Ca Công Thành.

Chuá thanh đô: Chúa Thanh đô. Thanh đô vương Trịnh Tráng cấm các Linh mục không được giảng đạo.

Thíc ca: Thích Ca. Đức Thích Ca.

phỗ lô xã: Phổ Lô xã. Ở gần Thăng Long.

ẫv ụy: Sãi Vãi.

hộy ăn xã: Hội An xã. Cách Thăng Long chừng ba ngày đường.

huyẹn uịnh lạy: Huyện Vịnh Lại (?). Cách xa Thăng Long.

Thầi uăn chật: Thầy Văn Chật. Một thầy đồ nổi tiếng cả huyện Vịnh Lại, được Chúa ban chức tước, đã 75 tuổi, tên thánh là A Dong (Adaõ), đứng đầu các giáo hữu ở Vịnh Lại.


[...]

 

[...]


Kẽ uạc : Kẻ Vạc. Ở gần Kẻ Nộ trong tỉnh Thanh Hóa.



càü chầm: Cầu Chằm (?).

Kě choắn: Kẻ Choắn (?). nơi có nhiều giáo hữu đạo đức nhờ gương tốt của bà An Na Chưởng Lễ.

oũ chưỡng lễ: Ông Chưởng Lễ. Một viên quan ở Kẻ Choắn chưa chịu phép Thánh tẩy, nhưng mộ mến đạo Công giáo. Vợ ông đã theo đạo, tức bà An Na Chưởng Lễ.

Kẽ Sú: Kẻ Sú (?). nơi đây có nhiều giáo hữu.

Kẽ bảy: Kẻ Bảy. Nơi đây có nhiều giáo hữu sốt sắng.

Kẽ Bố: Kẻ Bố. Có lẽ là Kẻ Vó, vì Amaral nhắc tới một viên quan thánh hiệu là Bảo Lộc, theo đạo từ đầu, tức là năm 1627, khi Đắc Lộ và Marques tới đây.

nộn khê: Nộn Khê. Ở gần Kẻ Vó. Tại Nộn Khê có Thầy giảng Tô Ma (Thắng?) coi sóc họ đạo này.

Kẽ nộ: Kẻ Nộ. Amaral nhắc tới việc năm 1627 Đắc Lộ và P. Marques bắt đầu truyền giáo ở đây; năm 1631, A. de Fontes đến thăm nơi này và năm 1632, L.m. J. Mayorica từ Áo Môn đã tới đây.

xứ Thinh hŏa: Xứ Thanh Hóa.

cữa đáy: Cửa Đáy. Cửa sông Đáy.

Kẽ bíc: Kẻ Vích. Ở tỉnh Thanh Hóa.




[...]

 

[...]


oũ chưỡng quế: Ông Chưởng Quế. Một viên quan ở Thanh Hóa ghét đạo Công giáo lắm, mà Amaral gọi là “viên quan mọi rợ” (barbaro mandarim).

uăn nguyen: Văn Nguyện. Ông quan Tô Ma Văn Nguyện.

quan uŏy: Quang Vôi (?). Ông Giang (Gio An) Quảng Vôi ở Kẻ Bẩy rất hạnh đạo mới qua đời.



Tình: Tình. Bà An Na Tình mới chịu phép Thánh Tẩy cùng với chồng là ông Chi Công (Francisco) Tình.

Nhüộn: Nhuận. Thầy giảng Y Nhã Bùi Nhuận, một trong ba Thầy giảng đầu tiên ở Đàng Ngoài.

tháng: Thắng. Thầy giảng Tô Ma Thắng. Một trong ba Thầy giảng đầu tiên ở Đàng Ngoài.

cốt bŏý: Cốt bói. Một bà cốt bói (đồng cốt) ở Chợ Đàng?


[...]

 

[...]

Giáo đoàn Nghệ An
(Da Xpandate de Nghệ ăn), f. 162v-167r​

Nghệ ăn: Nghệ An.

Bố chính: Bố Chính.

thoặn hốe: Thuận Huế. Thuận Hóa.

Kẽ quãng: Kẻ Quảng. Xứ Quảng, tức Quảng Nam, Quảng Nghĩa.

đức oũ tâï: Đức Ông Tây. Đức ông Tây cai trị Nghệ An, đóng ở Rum. Chúng ta biết Tây quận công Trịnh Tạc trấn giữ Xứ Nghệ An vào tháng 11 năm Tân Mùi, tức khoảng cuối tháng 12-1631. Lúc đó dân chúng gọi Trịnh Tạc là Đức Ông Tây.

Rum: Rum.

Kẽ uĩnh: Kẻ Vĩnh.

Thính hoa: Thanh Hóa.

huỵen nghi xuon: huyện Nghi Xuân.

Kẽ dẻ: Kẻ Dẻ (?). tên một làng xã.

hụyen Thinh chương: huyện Thanh Chương.

làng càü: Làng cầu. Ở làng cầu có nhà thờ Công giáo.

nhà nga: Ngà Nga. Ở đây có nhà thờ Công giáo.

đậü xá: Đậu Xá. Nhà thờ Đậu Xá.

vàng may: Vàng May. Nhà thờ Vàng May.


[...]

 

[...]

Thanh Đô vương cấm đạo Đức Chúa Trời trong toàn quốc
(Da perseguicam que Thanh đô Vương a leuantou em todo
seu Reyno contra a ley de Deus), f.167v-168v​

đức bà sang phú: Đức Bà Sang Phú. Thứ phi của Trịnh Tráng.

oũ bà phủ: Ông bà Phủ.

Thanh đô Vương: Thanh Đô Vương.

hién: Hiến. Nhà Hiến.

hụyen: Huyện. Nhà Huyện.

đức laõ: Đức long. Niên hiệu Đức long.


[...]

 

[...]

Lòng kiên trì của Ky Tô Hữu
(Da constancia dos Christaõs), f, 169r-174r​

bà bõ đạu: bà bỏ đạo. Bà Cối bỏ đạo Công giáo.

bà đạu: bà đạo. Bà Cối trước đây theo đạo Công giáo, nên cũng có người gọi là bà đạo.

bà cŏý: Bà Cối. Bà cối bỏ đạo Công giáo.

phĕ: Phê. Một viên quan tên là Phê.

chợ thũi: chợ Thủy.

Kẽ sắt: Sắt hay Kẻ Sặt?

Kẽ jường: Kẻ Giường (?), Xã.

Kẽ mộc: Kẻ Mộc. Xã Kẻ Mộc.

Kẽ bàng: Kẻ Bàng. Xã Kẻ Bàng.

lạï: lậy.

Kẽ đăí: Kẻ Đáy.

bà đô đốc hạ: bà Đô đốc Hạ. Bà An Na Hạ, vợ ông Đô đốc Hạ.

xã bố: xã Bố. Địa danh.

Kẽ gián: kẻ Gián. Làng Kẻ Gián.

oũ chương hồũ: Ông Chưởng Hồng.

Kẽ vĩnh cang: Kẻ Vĩnh Cang.

Annam: An Nam.


[...]

 

[...]


Tài liệu của Gaspar d’ Amaraỉ viết năm 1637

Tài liệu này cũng soạn bằng tiếng Bồ Đào Nha, viết tại Kẻ chợ (Thăng Long) ngày 25-3-1637 với nhan đề “Relaçam dos catequistas da Christamdade de Tumk. e seu modo de proceder pera o Pe Manoel Dias, Vissitador de Jappão e China” (Tường thuật về các Thầy giảng của giáo đoàn Đàng Ngoài và về cách thức tiến hành của họ, gửi Cha Manoel Dias, Giám sát Nhật Bản và Trung Hoa [Dòng Tên]). Tài liệu này hiện lưu trữ tại Văn khố Hàn lâm viện Sử học Hoàng gia Madrid [137].

Bản tường thuật dài 6 tờ rưỡi, tức 13 trang giấy, viết trong khổ 13 X 21 cm, chữ nhỏ và dầy đặc. Nội dung trình bày hai L.m. p. Marques và Đắc Lộ thiết lập “Dòng tu” Thầy giảng ở Đàng Ngoài; sau đó trình bày việc huấn luyện, cấp bậc và hoạt động của các Thầy giảng; cuối bản tường thuật còn ghi rõ tên, tuổi, năm tòng giáo của các Thầy giảng, Kẻ giảng, các Tập sinh (các cậu) và các Trợ giảng (ông Bõ) thuộc “Dòng tu” mới này.

Tài liệu không hoàn toàn do Gaspar d’Amaral viết, nhưng ông đọc cho một người khác viết, rồi chính ông soát lại kỹ lưỡng, dùng bút sửa bên lề trang giấy một số chữ, và cuối bản tường thuật, chính Amaral viết thêm vào 13 dòng chữ kể cả chữ ký của ông. Vậy bản tường thuật này là của chính tác giả Gaspar d’Amaral và chúng ta phải coi như ông đã viết ra.


[...]

 

[...]


Sau đây chúng tôi xin trích những chữ quốc ngữ trong bản tường thuật của Gaspar d’Amaral.

Sãy: Sãi. Các vị Sư Sãi.

đức: Đức. Thầy giảng Chi Công Đức, 43 tuổi, theo đạo Công giáo được 11 năm.

Chuá thanh đô: Chúa Thanh Đô. Thanh Đô vương Trịnh Tráng.

thầy: Thầy. Thầy giảng.

định: Định. Trợ giảng An Tong Định, 44 tuổi, theo đạo Công giáo được 11 năm.

nhin: Nhơn. Trợ giảng Tô Ma Nhơn, 47 tuổi, theo đạo Công giáo 11 năm.

Nghệ an: Nghệ An.

lạy: lậy. Sụp lậy.

tri: Tri. Thầy giảng An Rê Tri, 41 tuổi, theo đạo Công giáo 11 năm.

bùi: Bùi. Có lẽ là Thầy giảng Bùi Nhuận, chết năm 1637, được 46 tuổi, vào đạo Công giáo được 11 năm, thánh hiệu là Y Nhã.

quang: Quảng. Thầy giảng Thanh Diêu (Tadeo) Quảng, 66 tuổi, theo đạo Công giáo được 11 năm.

tháng: Thắng. Thầy giảng Tô MaThắng 40 tuổi, theo đạo Công giáo được 10 năm.

côủ thàn: Công Thành. Thầy giảng Lu Ca Công Thành, 44 tuổi, theo đạo Công giáo 10 năm.

Sướng: Sướng. Kẻ giảng An Tong Sướng, 22 tuổi, theo đạo Công giáo được 4 năm.

đàng ngoài: Đàng Ngoài.

già: Già, Kẻ giảng An Rê Già, 50 tuổi, theo, đạo Công giáo được 4 năm.

bó: Vó. Kẻ giảng Chi Công Vó, 48 tuổi, theo đạo Công giáo được 11 năm.

nân : Nân. Kẻ giảng Chi Công Nân, 26 tuổi, theo đạo Công giáo được 6 năm.

lồ: Lồ. Kẻ giảng An Tong Lồ, 27 tuổi, theo đạo Công giáo được 9 năm.

đôủ thành: Đông Thành. Tập sinh Đông Thành, 19 tuổi, theo đạo Công giáo được 2 năm.

Kẻ chợ: Kẻ Chợ. Thủ đô Thăng Long.​

So sánh hai tài liệu 1632 và 1637 của Gaspar d'Amaral, chúng ta thấy rằng, năm 1637 ông đã viết một số chữ quốc ngữ khá hơn năm 1632. Đó là những chữ: thầy, lạy, đàng ngoài, già, Kẻ chợ.


[...]

(Nt: Với độc giả ham thích tìm hiểu và yêu mến chữ quốc ngữ,... )!) Khi xem bài, nên đọc và coi thêm về cội nguồn, căn nguyên,... ở các quyển: Từ điển 'Việt Bồ La' (1651), Đại Nam quốc âm tự vị hợp giải Đại Pháp quốc âm (1899), hay trên 'Lịch sử chữ quốc ngữ 1620-1659_Tủ sách Ra khơi, Saigon 1972; v.v... Bản chụp và scaned gốc đều có Vui lòng đăng nhập hoặc đăng ký để xem link! Thân mến! (tdc)).